Valkenswaard (Brabants: Valkeswird) is een gemeente in de Nederlandse provincie Noord-Brabant.
De Kempense gemeente heeft een oppervlakte van 1,15 km² aan water. De gemeente Valkenswaard maakt deel uit van de plusregio SRE.
De huidige gemeente is ontstaan in 1934 door samenvoeging van de toenmalige gemeenten Valkenswaard, Dommelen, en Borkel en Schaft.
Valkenswaard kende in de 19e en 20e eeuw een groot aantal sigarenfabrieken, waarvan Willem II en Hofnar de bekendste waren. Heden ten dage is er nog volop lichte industrie op een eigen bedrijventerrein. Toerisme is eveneens een belangrijke inkomstenbron maar Valkenswaard heeft vooral betekenis als vestigingsplaats voor forenzen die in Eindhoven of België werkzaam zijn.
Etymologie
De naam Valkenswaard komt voor het eerst terug in de archieven in 1702, toen nog geschreven met "dt" op het einde. Voor deze periode was Valkenswaard bekend onder de naam Weerd. Ofschoon in de periode van 1600 tot 1700 in de archieven ook de naam Verckensweerde voorkomt is deze nooit een officiële benaming voor Valkenswaard geweest. Het voorvoegsel Vercken- is ten eerste ingevoerd om het verschil met de grotere Limburgse stad Weert aan te geven en ten tweede omdat in die tijd de varkensmarkt te Valkenswaard de belangrijkste in de regio was. Door de invloedrijke valkeniers in het dorp is het voorvoegsel Vercken- veranderd in Valken-. De naam Weerd komt voor het eerst voor in het archief in 1446. Voor deze periode werd het dorp vermeld onder de naam Wedert. De naam Wedert gaat in de archieven terug tot 1292. Alleen de eerste vage vermeldingen van het dorp begin 13e eeuw verwijzen naar Wederde.
De naam Valkenswaard is in een periode van 400 jaar gewijzigd van "Wedert" naar "Weerd" naar "Valkenswaard". We kunnen dus stellen dat "waard" afkomstig is van Weerd dat op haar beurt afkomstig is van Wedert. De naam Wedert is een samenvoegsel van wedeme en aarde. Wedeme is een aan de kerk geschonken goed of heem, een donatie aan klooster of kerk. Aarde is een veel gebruikte term voor "gemyne grond" wat neer komt op grond van de gemeenschap. Wede-aarde zou dus betekenen geschonken goed (lees: aarde of gemene grond) aan het klooster van Echternach zijn. Dit komt overeen met de geschiedenis van Valkenswaard, dat tot enkele eeuwen terug onder bestuur stond van de Abdij van Echternach, in tegenstelling tot de randgemeenten die direct onder het bestuur van de hertog van Brabant stonden.
Geschiedenis
De huidige woonkern van Valkenswaard is ontstaan uit diverse kleine ontginningen uit de 12e eeuw bestaande uit de Cromstraet, Geenhoven, Zeelberg en Venbergen. Door de diverse watermolens die dit gebied rijk was konden de ontginningen snel uitgroeien tot gehuchten. In de 13e en 14e eeuw bereiden deze gehuchten zich uit met andere randontginningen zoals de Delishurk, De Brand, De Hagen, Zandberg en Nuland.
De eerste belangrijke grootgrondbezitters waren de heren van Herlaer die vermoedelijk vanaf het begin van de 13e eeuw goederen in Valkenswaard verkregen. De heren van Herlaer speelden een belangrijke rol tussen de oprukkende Hertog van Brabant en de Graaf van Gelre, die beiden aanspraak maakten op gebieden in het huidige Noord-Brabant. In deze periode moesten de toen nog machtige lokale heren hun macht afstaan aan de hertog of graaf. Daarentegen gaven de hertog en graaf veel goederen als geschenk aan abdijen en kloosters die zij vaak zelf hadden gesticht.
Na de dood van de laatste heer uit het geslacht van Herlaer kwamen de rechten van de heerlijkheid in handen van Gerard van Loon. In 1314 verkocht Gerard van Loon de Heerlijkheid Herlaer en daarmee de kloosterrechten van Echternach in Waalre en Valkenswaard aan Gerard I van Horne. In 1321 kwamen grote delen van Valkenswaard in handen van de abdij van Echternach doordat de heer van Valkenswaard Gerard I van Horne aan de hand van de vervalsing van Echternach moest erkennen dat hij gebieden in Waderle Wedert ende Aalst in leen hield van de abdij. In 1326 gaf de abdij de eerste vage grensbepaling uit van de gebieden die zij in Valkenswaard hadden opgeëist. Echter, daarnaast bleven vele goederen en grond eigendom van lokale heren, kloosters en van de Hertog van Brabant. De Venbergsche Molen bleef tot de 14e eeuw deels in bezit van de Hertog.
In het begin van de 14e eeuw was er al sprake van de parochie van Wedert. Echter, doordat het dorp Waalre in deze tijd een snellere groei van de welvaart doormaakte kon het zich al snel een stenen kerkgebouw permitteren. Hierdoor verschoof de macht naar Waalre en zo wordt ten onrechte aangenomen dat Valkenswaard uit Waalre is ontstaan mede door het feit dat alle geschreven documenten en protocollen die bewaard zijn gebleven uit de periode stammen waarin Waalre deze snellere groei realiseerde. Valkenswaard moest wachten tot 1500 voordat haar eerste stenen kerkgebouw een feit was. Ook was er sprake van een gezamenlijke schepenbank.
Op de arme zandgronden rond Valkenswaard was voor de meeste pachtboeren maar een karig bestaan weggelegd. Deze situatie verergerde wanneer buitenlandse of Staatse troepen het dorp tijdens één van de vele veldtochten die Brabant in en na de Tachtigjarige Oorlog teisterden, tot ravitailleringsplaats maakten, inkwartiering eisten, en er plundering op grote schaal plaatsvond. In vredestijd wist men het schamele inkomen enigszins aan te vullen met inkomsten uit de valkenvangst. Valkenswaard lag op de trekroute van de slechtvalk en sommige valkenvangers bekwaamden zich ook in het africhten van de veelgevraagde roofvogel, die zeer geschikt was voor de valkerij. In de 19e eeuw leerden de boeren hun inkomsten aan te vullen met de opbrengsten van tabaksbewerking thuis in met name de wintermaanden. Dit zou de basis vormen voor een succesvolle sigarenindustrie die Valkenswaard lang zou domineren. Veel van de kleinere fabriekjes die Valkenswaard rijk was zouden de Tweede Wereldoorlog echter niet overleven: op 17 september 1944, bij het begin van Operatie Market Garden, werden deze getroffen door een artillerie- en luchtbombardement van de oprukkende Britse troepen. Slechts twee grotere fabrieken bleven over die nog een paar decennia de kern van de Valkenswaardse economie zouden vormen.
