Inhoud

Enschede (Nedersaksisch: Eanske) is een stad en gemeente in Twente, in het zuidoosten van de Nederlandse provincie Overijssel.

De gemeente telt 157.999 inwoners. Onder de gemeente Enschede vallen naast de stad Enschede verder nog de dorpen Lonneker, Boekelo, Usselo en Glanerbrug. Enschede is de grootste stad van Overijssel en naar inwoneraantal de twaalfde gemeente van Nederland. De gemeente Enschede werkt samen in de Regio Twente en is deelnemer aan de euregio EUREGIO.

De naam gaat volgens de meest gangbare verklaring terug op 'An die Schede' (Anneschethe, 1119); het Oudsaksische scethia betekende 'scheiding' of 'grens', waarmee in dit geval waarschijnlijk verwezen werd naar een moerassig grensgebied.

Middeleeuwen
Enschede ontstond in de vroege middeleeuwen als agrarische nederzetting: het centrum van een reeks buurschappen rond een aantal essen. Bij de buurschappen behoorden, behalve de landbouwgronden, ook gemene gronden, niet in het bezit van een enkele eigenaar. In de vroege middeleeuwen zijn een vijftal afzonderlijke 'marken' te onderscheiden: de Esmarke (Enschedermarke of Grote Boermarke), de Lonneker marke, de Usseler marke, de Twekkeler marke en de Driener marke. Tezamen vormden zij het richterambt Enschede. De boeren in de marken zijn in de middeleeuwen in het algemeen niet de eigenaar van de gronden die zij bewerken. Grondeigenaren zijn onder meer de bisschop van Utrecht, het klooster Werden, heren van Ottenstein, e.a. Gelegen op de zuidflank van een stuwwal en aan de route van Deventer naar Münster en Osnabrück, ontwikkelde het dorp zich gestaag. Omstreeks 1300 kreeg Enschede stadsrechten, die in 1325 door de Utrechtse bisschop Jan van Diest werden bevestigd. Het oudst bekende zegel van de stad vertoont de beeltenis van de parochieheilige, de Heilige Jakobus de Meerdere. Dit zegel is tot aan de Münsterse oorlog (1666) in gebruik geweest. De stad werd omringd met een ovale dubbele grachtengordel en een aarden wal met palissade.

Toen Enschede in 1325 stadsrechten kreeg, verleende de bisschop van Utrecht ook het recht om de nederzetting te versterken. Voor 1325 was Enschede echter al omgeven door een gracht, de zogenaamde Stadsgraven. De twee bruggen over die gracht, de Veldbrug (in de huidige Marktstraat) en de Esbrug (in de Langestraat, ter hoogte van de Hofpassage) waren al voor 1300 versterkt door poorten: de Veldpoort en de Espoort. Verder lag er binnen de gracht, ten oosten van de kerk, de doomshof of hoofdhof van de Esmarke. De hof was zelf ook omgeven door een brede gracht, de Borggraven, die in verbinding stond met de Stadsgraven.

In 1465 gelastte de bisschop de burgers van Enschede een houten omheining rondom de stad aan te leggen. De palissade werd gebouwd op een wal die gelegen was tussen de oude Stadsgraven en een nieuwe buitengracht. Om de stad schadeloos te stellen schonk de bisschop een stuk woeste grond buiten de Veldpoort, de zogenaamde Stadsmaten of Stadsweide. Een kleine dertig jaar later werd er aan de noordkant van de stad een bolwerk opgericht.

Nieuwe tijd
In 1518 werd de stad door de Geldersen op de bisschop veroverd. Zij maakten de vestingwerken met de grond gelijk. De constante uitvallen van bisschoppelijke bendes vanuit Oldenzaal noopten echter tot een nieuwe versterking van Enschede. In 1523 werd de vesting herbouwd en werd op de Markt het zogenaamde Blokhuis opgericht.

Toen prins Maurits op 18 oktober 1597 tijdens de inname van de stad voor de poorten verscheen gaf de stad zich echter zonder slag of stoot over. De vesting en de omwallingen van Enschede waren op dat moment slecht verzorgd en de staten van Overijssel waren al tijden niet meer van plan om te investeren in de vervallen stadswallen. Hoewel Maurits de oude rechten van Enschede bevestigde, verordonneerde hij wel het ontmantelen van de vesting. De wal werd gebruikt voor het 'toewerpen' van de buitengracht. De binnengracht bleef, zij het versmald, bestaan, evenals de twee poorten. De militaire rol van Enschede was met het dempen van het laatste stuk buitengracht in 1600 uitgespeeld.

Nieuwste tijd
De textielfabrikanten bouwden luxe buitenverblijven aan de rand van de stad, zoals hier: Zonnebeek
De stad bleef relatief onbetekenend tot in de achttiende eeuw, toen de textielnijverheid tot ontwikkeling kwam. Na de onafhankelijkheid van België in 1830 werd de textielindustrie in Twente sterk gestimuleerd door het Rijk. De derde stadsbrand van 1862 (de eerste was in 1517, de tweede in 1750), waarbij nagenoeg de hele stad werd verwoest, zorgde ervoor dat deze ontwikkeling in een stroomversnelling terechtkwam.

Enschede groeide uit tot het belangrijkste centrum van textielproductie in Nederland. De bevolking van de textielstad vervijfvoudigde tussen 1870 en 1900. Textielfamilies als Van Heek, Ter Kuile, Jannink, Blijdenstein en Menko vormden een machtige oligarchie die een duidelijk stempel drukte op de stedelijke samenleving. De textiel heeft veel sporen nagelaten, onder andere in de vorm van voor die tijd zeer moderne woonwijken. Een belangrijk voorbeeld daarvan is de Krim (1861), de eerste wijk gebouwd voor arbeiders die omstreeks 1900 werd verwaarloosd en vervolgens rond 1935 werd afgebroken. Ook het tuindorp Pathmos (1924) en de wijk de Laares (1930) en een aantal stadsparken zijn voorbeelden van stedelijke ontwikkelingen die door, of op initiatief van textielfabrikanten tot stand zijn gekomen.

In 1891 gaf de sociaal bewogen priester en parochievicaris Alfons Ariëns in Enschede de aanzet tot de ontwikkeling van de katholieke arbeidersbeweging in Oost-Nederland. De socialistische arbeidersbeweging was de motor achter een reeks arbeidsconflicten in de textielindustrie, gericht tegen - wat gezien werd - als sociale wantoestanden. De arbeidersbewegingen moesten het opnemen tegen de Enschedese Fabrikantenvereniging (ook werkzaam in overig Twente en in de Achterhoek).

1rightarrow blue.svg Zie Bombardement op Enschede voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Enschede tientallen malen door bombardementen getroffen. Op 10 oktober 1943 en 22 februari 1944 werd het grootschalig gebombardeerd door geallieerde vliegers die meenden een stad in Duitsland te zien. Overigens was Enschede een positieve uitzondering in Nederland: door toedoen van onder meer van de Joodse industrieel Sigmund Menko en de protestantse predikant Leendert Overduin konden tientallen Joden tijdig onderduiken, waardoor meer dan de helft van de Joodse inwoners de oorlog heeft kunnen overleven. Landelijk was dit een kwart.

Recente geschiedenis
In de zestiger jaren van de 20e eeuw is de textielindustrie volledig teloor gegaan, ten koste van plm. 30.000 arbeidsplaatsen. De meeste van de grote fabriekscomplexen zijn in de jaren 70 en 80 gesloopt, enkele zijn gerenoveerd en kregen een nieuwe bestemming. Zo werden in de voormalige fabrieken van Jannink en van Van Heek woningen gerealiseerd. Daarnaast werd een deel van het Jannink-complex tot museum omgebouwd. Enschede ontwikkelde zich tot dienstenstad. Op 14 september 1964 opende de nieuwe Technische Hogeschool Twente (later Universiteit Twente) haar deuren. Het hoger beroepsonderwijs in Twente is in Enschede geconcentreerd met Saxion en ARTEZ hogeschool voor de kunsten. Ook is er een aantal belangrijke zorginstellingen gevestigd, onder meer het Medisch Spectrum Twente (MST) en revalidatiecentrum Het Roessingh. De grootste werkgevers van Enschede zijn de hiervoor genoemde Universiteit Twente en Medisch Spectrum Twente met elk ongeveer 3000 personen in dienst, Apollo Vredestein, SAB Miller (Grolsch) en Menzis zijn de grootste private werkgevers met respectievelijk 1500, 750 en 750 werknemers. De binnenstad werd vanaf de jaren 80 gerevitaliseerd door de aanleg van een autovrij stadserf en het invullen van vrijgekomen industrieterreinen met woningen, winkelcentra en kantoren.

Op 13 mei 2000 vond een grote vuurwerkramp plaats, waarbij de woonwijk Roombeek werd verwoest. Er vielen 23 doden (onder wie vier brandweerlieden) en bijna duizend gewonden. In oktober 2000 werd begonnen met het bouwrijp maken van een deel van het rampgebied. Op 1 mei 2001 gaf burgemeester Jan Mans het officiële startsein voor het eerste wederopbouwproject. De wederopbouw was in 2010 voltooid. In 2008 was de Alphatoren voltooid en de 101 meter hoge torenflat met 91 appartementen verspreid over 29 verdiepingen dat het hoogste gebouw van Enschede. Samen met Basisschool De Bron. De bevolking groeit tegenwoordig met ongeveer 2000 mensen per jaar.

Enschede ligt in de Overijsselse streek Twente op enkele kilometers van de Nederlands-Duitse grens. De dichtstbijzijnde plaats in het westen is Hengelo, de dichtstbijzijnde plaats in het oosten is het Duitse Gronau, de dichtstbijzijnde plaats in het noorden is Oldenzaal, de dichtstbijzijnde plaats in het zuiden is Haaksbergen.

Enschede vormt ruimtelijk gezien met Hengelo, Borne en het Duitse Gronau (Westfalen) een agglomeratie met bijna 400.000 inwoners. In de jaren 90 werden er plannen ontwikkeld om de gemeenten Enschede, Hengelo en Borne samen te voegen tot één gemeente Twentestad. In 2000 werd van dat plan afgezien, vooral omdat een in Hengelo gehouden referendum had uitgewezen dat er zo goed als geen draagvlak onder de plaatselijke bevolking bestond. Sinds 2001 werd intensiever samengewerkt tussen de gemeenten Enschede, Hengelo, Borne, Oldenzaal en Almelo, als Netwerkstad Twente. De Netwerkstad werkt samen met Münster en Osnabrück in de Stedendriehoek MONT (Münster, Osnabrück, Netwerkstad Twente).

Sinds 1980 heeft Enschede een stedenband met Palo Alto (Verenigde Staten). Deze stedenband werd in 2005 nog eens bekrachtigd en in 2007 sloten Palo Alto en Enschede een Economic Alliance af, met als doel om wederzijds economische groei en ontwikkeling te stimuleren. Sindsdien zijn er gezamenlijke projecten en vinden er ook regelmatig werkmissies plaats van Twentse bedrijven naar Palo Alto.

De stedenband tussen Enschede en Dalian (Volksrepubliek China) bestaat sinds 2009. Naar aanleiding van de zusterstadrelatie zijn er vele missies geweest naar beide steden en zijn er ook enkele Memoranda of Understanding afgesloten tussen bedrijven en instellingen uit Enschede en Dalian. Daarnaast werken beide steden samen op het gebied van onderwijs en cultuur: jaarlijks vindt er bijvoorbeeld een kunstenaarsuitwisseling plaats.

Beeldende kunst
Er zijn ook diverse expositieruimtes voor beeldende kunst, zoals TETEM kunstruimte, PLANETART, Dynamo Expo, het tankstation; cultureel vulpunt, B93, zw/artprojects, Galerie Rubens en Galerie Beeld & Aambeeld. Ook Studio Complex kent een wisselende expositie.

Muziek
Karakteristiek voor de muziekcultuur is de Duits-Nederlandse relatie, die ontstond door de samenwerking in het grensgebied en de in de negentiende en twintigste eeuw dominante textielindustrie. Vooral tijdens de periode van ommekeer na de Eerste Wereldoorlog ontwikkelde zich in Gronau en Enschede een nauwe Duits-Nederlandse culturele samenwerking, die steeds belangrijker werd via strijkkwartetten, salonorkesten en hot dance muziekkapellen tot en met symfonieorkesten en een operettegezelschap ("Enschedesch Opera en Operette Gezelschap") met eigen opvoeringen. Gelijktijdig hiermee vond ook de jazz vanaf 1920 enthousiaste aanhangers.

De drie grote concertpodia voor klassieke muziek in Enschede - het Muziekcentrum, de Twentse Schouwburg en de Grote Kerk opereren sinds september 2002 onder de naam Podium Twente en sinds september 2011 onder de naam Wilminktheater en Muziekcentrum Enschede. Er is een gevarieerd aanbod van concerten, theater, jeugd- en jongeren-voorstellingen en dergelijken te bezoeken.

In november 2008 opende het Nationaal Muziekkwartier zijn deuren in Enschede. Een nieuw groot theater, poppodium Atak, het ArtEZ Conservatorium, het Orkest van het Oosten (thans Nederlands Symfonieorkest), de Muziekschool Twente, de Nationale Reisopera (thans Nederlandse Reisopera) en Podium Twente (thans Wilminktheater en Muziekcentrum Enschede) hebben zich gevestigd in dit dominante gebouw tegenover het Centrale Station in Enschede. Er komt een nieuw groot plein, het Willem Wilminkplein. Het plein sluit aan op de binnenstad en de Oude Markt. In december 2012 vond 3FM Serious Request 2012 plaats op de Oude Markt.

Uitgaansleven
Enschede heeft zoals veel studentensteden een levendig uitgaansleven. Met name op de Oude Markt en in de zijstraten zijn veel uitgaansgelegenheden te vinden waaronder het monumentale pand de Pakkerij waar de Enschedese studentenverenigingen te vinden zijn. Regelmatig vinden op de Oude Markt evenementen plaats, zoals beachvolleybal, de Proefeet, International Jazzfestival Enschede en Grolsch Summer Sounds. Er zijn ook enkele poppodia, zoals Atak, Jazzpodium de 'Tor' en Cafe Rocks aan de Hofstraat met het kleinste podium van Twente, en het NiXenMeeR aan de Everhardt van der Marckstraat. Voor homoseksuelen is er het uitgaanscentrum 't Bölke, dat een discotheek, een café en een sauna omvat.

Tevens worden er meerdere festivals jaarlijks georganiseerd. Zo heeft de stad een eigen popfestival, Geuzenpop, dat gehouden wordt op recreatieterrein het Rutbeek, 6 km van het stadscentrum, een meerdaags multimediaal kunstfestival GOGBOT in het centrum van Enschede. Ieder jaar rond Pinksteren vindt er op het Rutbeek Freshtival plaats. Een groot opkomend festival met verschillende soorten dance muziek. Dit jaar treden daar o.a. DJ Steve Aoki en Guus Meeuwis op.

Sport
Enschede kent de op een na oudste marathon van Europa, en de oudste marathon van Nederland: de Marathon van Enschede. Deze wordt jaarlijks gelopen sinds 1947. In 2010 is er een nieuw parcours. Jaarlijks is Enschede daarnaast de finishplaats van de Batavierenrace. De Batavierenrace is 's werelds grootste estafetteloop met achteraf het grootste studentenfeest van de Benelux. De race loopt van Nijmegen naar Enschede. Jaarlijks doen er meer dan 8.000 studenten uit heel Nederland mee aan dit evenement.

In Enschede was als eerste een voetbalwedstrijd in Nederland te zien. En kent daarnaast ook de oudste voetbalclub van Nederland EFC PW 1885 die is opgericht op 30 juni 1885.

De Enschedese betaald voetbalclub FC Twente komt uit in de Eredivisie, Nederlands hoogste competitie. De Grolsch Veste is de thuishaven van de club en heeft een capaciteit van 30.205 toeschouwers.

Sinds 2008 beschikt Enschede over een 400-meter-ijsbaan: IJsbaan Twente. Dit is de tweede volledig overdekte 400-meterbaan van Nederland na Thialf in Heerenveen.

Evenals in 2007 werd Enschede in september 2008 tijdens het congres van Vereniging Sport en Gemeenten in Emmen uitgeroepen tot 'Sportgemeente van het jaar'. Het thema van de verkiezing was 'Sport dichtbij' Laagdrempelig sport- en beweegaanbod op buurt- of wijkniveau. Naast een beoordeling op dit thema, vormden de sportinfrastructuur, financiën, (top)sportbeleid, participatie en accommodaties ook belangrijke beoordelingsonderwerpen.